Özel Sektörde Hayatta Kalmak
Daha önce de yazmıştım; özel sektör zor. Hatta konuyla ilgili kitap bile yazdım. İş bulabilsen dahi maaşını alabilmen ve sigortanı yaptırman dahi zor. Ama devlet memuru olamıyorsanız ya da kendi işinizi kuramıyorsanız ki bu da riskli ve sermaye gerektiren bir durum, özel sektörden başka bir çareniz olmayabilir. Eğer özel sektördeyseniz ve bir şeylerin ters gittiğini düşünüyorsanız bu yazıyı okuyun.
Mutlaka sigortanızı yaptırın
İlk şart sigorta. Eğer sigortanızı yaptırmazsanız ve patron maaşınızı vermezse maaşınızı unutun. Çünkü ortada bir kayıt yok. Orada maaşlı personel olarak çalıştığınızı kanıtlayamazsınız. Ya da sigortanız asgariden yatıyor ama siz asgari üstü bir maaşa anlaştınız diyelim. Patron size asgari maaş yatırıp kolaylıkla üstüne konabilir. “Ya koskoca doktor oldum devlet inanır mı benim asgari maaş aldığıma?” diye sorabilirsiniz. Maalesef inanıyor. Ama bununla ilgili belki bir düzenleme yapılabilir. Mesela İngiltere’de asgari maaşları bandlara ayırmışlar. Mezuniyete, mesleklere göre asgari maaşlar var.
Patronların sigorta olmasına rağmen eksik yatırmasının bir gerekçesi de sigortanın geç başlatılması veya çalışırken sigortaya giriş çıkış yapılması olabilir. Bunu önlemek için işe girdiğiniz gün kendi işe giriş bildirinizi e-devlet üzerinden yapabilirsiniz. Bu konuda 170’le tartışmıştım. Kendi sigorta girişimizi işçi olarak yapabildiğimizle alakalı kamu spotları yayınlanmıştı bir ara. Önce nasıl yapılacağını tam anlayamadığımdan 170’i arayıp sordum ve 170 bana böyle bir uygulama olmadığını söyledi. Sonra kendi kendime karıştırıp buldum ve işe girişimizi bildirdim. Sonra da 170’i şikayet ettim. Hemen ilgilendiler. Yani ne yapın edin işe girişinizi bildirin. 170’i aramanıza rağmen onlar böyle bir şey yok derlerse ısrar edin.
Ancak şunu belirtmekte fayda var. İşveren sigortanızı geç başlatırsa ve siz başladığınız gün kaydınızı yaptıysanız dahi devlet bu neden böyle deyip soruşturmuyor. Sizin yaptığınız kayıt bir çeşit kanıt oluyor.
Sigortanın geç başlatılmasıyla ilgili tecrübem maalesef çok kötü. Sigortayı geç başlatan pek çok yeri yeterli kanıt olmadığından şikayet edemedim. Çünkü işveren sigortayı yapmıyorsa orada çalıştığınızı kanıtlamak çok zor. Kamera kaydı, şahit gibi kanıtlar gerekiyor. Kimse işini kaybetmek istemediği için şahit de bulamayabilirsiniz. E-devlete işçi bildirisi, kamera kaydı ve imzalı mesai çizelgesinin de olduğu, sigortayı geç başlatan bir yeri şikayet edeyim dedim. Ancak gariptir “işveren sigortanızı başlattığı tarihte sizi işe başlatmış” dediler. “Ama elimde kanıt var.” dedim. “İşveren böyle dedi.” dediler. Yılmadım 3-4 kere daha işlem başlattım ancak aynı cevapla karşılaştım. Yani kısaca bu konuda devlet çok da işçinin arkasında gibi görünmüyor. Ama belli olmaz belki bazı iş yerlerini göz ardı ederken bazılarını araştırıyordur. Zaten ben şikayet edince işveren tırsıp bütün eksik günlerimi ödedi. Şikayet ederim derseniz belki “edersen et” derler ama gerçekten şikayet edince genellikle tırsıyorlar.
Yani özetlersem ilk şart eksiksiz sigorta. Aşağıda yazacağım alabileceğiniz diğer haklar için ilk şart bu.
Maaşın eksik yatması ve fazla mesai
Asgariden ödenen sigortayla asgarinin üzerinde maaş alabilmeniz çok zor. Yani işvereniniz vermiyorsa elbette. Ancak haftada 45 saatten fazla çalışıyorsanız ve asgari maaş alıyorsanız maaşınız eksik yatıyor demektir. Haftada 45 saat ve resmi bayramlarda çalıştığınız her saat için maaşınızı 1.5’la çarpıp maaşınıza eklemeniz gerekiyor. İşlemi yapmadan önce agiyi çıkarmayı unutmayın. Önceden asgari maaş söylenirken agisiz söyleniyordu. Şimdi agili söyleniyor. Böylece asgari maaş sanki çok daha fazla artmış gibi görünüyor. Ama konu bu değil tabii.
Fazla mesaiyi veren maalesef yabancı birkaç firma dışında bir yere denk gelmedim. Bu arada çoğu deneyimim özelde fazlasıyla şansını deneyen eşim üzerinden. Ama bizzat kendi çalıştığım yerlerden biri fazla mesaiyi yatırıp elden geri istediği bile oluyordu. Bir de agiyi cebe indiriyorlardı. Neyse.
Yani çalıştığınız yer sizi iki kişilik çalıştırıyor ama tek kişilik maaş veriyorsa ciddi şekilde hakkınıza giriyor demektir. Buna karşı çıkarsanız muhtemelen sizi işten çıkaracaklardır. 2 aylık deneme süresi boyunca sizi sebepsiz işten çıkarabiliyorlar. Bu arada daha az olduğu belirtilmedikçe deneme süresi 2 aydır. Bazı sözleşmelerde 3 ay olduğu yazar ancak kanunda 2 ay olarak belirtildiği için bu ibare geçerli değildir. Yine de yeni düzenlemelere karşın bu konu mutlaka araştırılmalı.
Yani kısaca işe ihtiyacınız varsa 2 ay dişinizi sıkıp istediklerini yapmanız gerekiyor. Ayrıca mesainizi de kamera kayıtları, mesai çizelgesiyle kanıtlayabilmeniz gerekiyor. Ama siz siz olun ne olursa olsun mesainizi kanıtlayabileceğiniz bir ortam yoksa ve siz çift mesaiye asgari maaş alıyorsanız o işe devam etmeyin yahut deneme süresi bitince mesai saatlerini düzenleyen bir yazılı belge isteyin. Zaten çift mesai isteniyorsa yazılı olarak kanıtlamış olursunuz. Çünkü iş yeriniz bir ya da iki ay içinde bunu düzenlemek zorundadır. Ama size tek mesai yazdı ve sözlü olarak çift mesai istediyse tabii ki yazılı olanı yapın en azından sizi haklı işten çıkaramaz.
Genel olarak benim gördüğüm Türkiye’de özel sektörde haftalık çalışma süresi 60-72 saat arası. Sadece 45 saat çalıştıran bir yere denk geldim. O da part time çalıştırdığını iddia edip part time parası veriyordu. Bu fazla çalıştığını almama yani sonuç olarak maaşı eksik alma sorunu işçiler arasında bir bilinçsizlik. Çoğu işçi eksik maaş aldığının bile farkında değil. Günde 12 saat çalışılan bir iş yerinde 4gün çalışma 2 gün tatil veriliyor. İşveren de “işte siz haftada 4 gün çalışıp 2 gün dinleniyor böylelikle haftada 48 saat çalışıyorsunuz” diyor. Hafta 6 gün olsa dediği doğru. Halbuki işçiler 4 gün çalışıp 2 gün dinlendikten sonraki gün yine işe geliyor. Yani haftada 5 gün ve 60 saat çalışmış oluyor. Ben bunu dediğimde hem işveren hem işçi mavi ekran verdi. Hadi işverenin işine geliyor. Burada işçinin uyanık olması lazım.
Bir de haftada 72 saat asgari maaş diye ilan verenler var. Hadi ilan verdi diye öyle çalıştırdığını kanıtlayamazsın, bunu ihbar olarak değerlendiremezsin diyebilirsiniz. Ama en azından resmi işkur kanalında böyle olmasın diye bir kurumu şikayet ettim. “Bu şekilde çalıştırmak yasal değil. Siz alelade bir web sitesi değilsiniz ki. Bari alenen yapmasınlar.” dedim. Ancak işkur olumlu cevap vermedi.
Yani kısaca fazla mesainizi alamıyorsanız deneme süresi bittikten sonra mesai çizelgenizle ya da kamera kaydınız varsa ihtar çekebilirsiniz. Deneme süresinde işten çıkarıldıysanız kamera kaydı dikkate alınmıyor. Bu durumda hakkınızı alabilmek için mutlaka imzalı mesai çizelgeniz elinizde olmalı.
Bu arada fazla mesainin de bir sınırı var. Devlet maalesef bunu yıllık belirlemiş. Yani işveren isterse fazla mesai ücreti ödeyip deneme sürecinde işçiyi sürekli işten çıkararak sürekli fazla mesaili işçi çalıştırarak işini gördürebilir. Genellikle haftada 72 saat çalışılan işlerde yıllık sınır 2 ay içinde doluyor. Yani siz o kadar yoğun çalışıyorsanız muhtemelen deneme süresi bitimiyle fazla mesai hakkınızı doldurduğunuz için iş vereninize “ben daha fazla fazla mesai yapmıyorum” diyebilirsiniz.
Haksız işten çıkarma
Muhtemelen maaşınızı istediğiniz zaman işveren “kapı orada” diyecek size. Yani benim gördüğüm yüz iş yerinden doksandokuzu öyle demiştir. Yukarıda da belirttiğim gibi işveren sizi haklı bir sebep belirtmeden deneme süresi içinde işten çıkarabilir. Bu durumda sadece kötü niyet tazminatı alabilirsiniz ki bu hangi koşullarda veriliyor ben de bilmiyorum.
Burada işverenin genel yaptığı hile “işten çıkarıldın güle güle” deyip devlete 2 gün üstüste sebepsiz gelmedi diyerek sigorta çıkışınızı yapmak oluyor. O yüzden eğer iş veren sizi sırf hakkınızı istediniz diye kapıyı gösterdiyse hemen noterden ihtarınızı çekip sözlü olarak haklı sebep olmadan işten çıkarıldığınızı yazın. Ama dikkat 2 gününüz var.
Bir diğer işverenlerin yaptığı şey istifanı yaz demek oluyor. İstifa işçinin isteğiyle olan bir şey. İşveren sizi çıkaracaksa istifa yazılmaz. Yani sizi istifa yazmaya zorluyorsa istifa yazmayın. Eğer yazarsanız tüm haklarınızdan vazgeçmiş olursunuz. Yine yukarıdaki yöntemi uygulayın.
Sonra yapacağınız, 1 ay içinde işe dönüş davası açmak. İşvereniniz sizi işe geri almazsa 4-8 aylık maaşınızı ödemek zorunda kalır.
Şu koşullarda işsizlik maaşı almak da mantıklı bir fikir olmakla birlikte son 3 yılda 600 gün sigortanızın yatmış olması ve haksız çıkarıldığınız iş yerinde en az 4 ay çalışmış olmanız gerekmektedir.
Bu yazı kendi deneyimlerim ve araştırmalarımla yazılmış olup hukuki danışma olarak kabul edilmemelidir.