Halifelik Meselesi
Özet
Halifelik kurumu İslam tarihinin en tartışmalı ve siyasi açıdan en fazla kullanılan makamlarından biridir. Osmanlı’da halifeliğin meşruiyeti ve işlevi, genellikle “Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı’ya geçti ve Cumhuriyet döneminde kaldırıldı” şeklinde özetlenir. Ancak tarihsel süreçte bu kurumun geçirdiği dönüşümler, sembolik ve işlevsel farklılıkları göz önüne alındığında çok daha karmaşık bir tablo ortaya çıkar. Bu makalede halifeliğin Abbasi döneminden itibaren geçirdiği evreler, Osmanlı’daki konumu ve Cumhuriyet dönemindeki kaldırılışı ele alınacak, ayrıca halifelik kurumunun günümüzdeki tartışmalarına ışık tutulacaktır.
Giriş
Halifelik, Hz. Muhammed’in vefatından sonra Müslüman toplulukların siyasi ve dini önderliğini ifade eden bir makam olarak ortaya çıkmıştır. Ancak zamanla halifeliğin işlevi, otoriteyi elinde bulunduran siyasi güçlerin çıkarları doğrultusunda değişmiştir. Bu bağlamda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki halifelik meselesi de özellikle modern dönem tartışmalarında yeniden gündeme gelmektedir.
Gelişme
Abbasi Halifeliği ve Meşruiyet
Halifenin Kureyş kabilesinden olması gerektiği yönündeki anlayış sebebiyle, Emeviler’den sonra Abbasi halifeleri özellikle Peygamber soyuna mensubiyetlerini vurgulamışlardır. Moğol istilası sonrası Abbasi halifeleri Kahire’de Memlük sultanlarının himayesinde varlığını sürdürmüş, ancak bu durum halifeliğin otoritesini tartışmalı hale getirmiştir. Memlük sultanları, Kureyş kabilesinden olmadıkları için halife unvanını benimseyememiş, Abbasi soyundan gelen halifeleri sembolik olarak yanlarında tutmuşlardır.¹
Osmanlı’da Halifeliğin Konumu
Fatih Sultan Mehmed döneminden itibaren Osmanlı yönetim anlayışında tek otorite vurgusu öne çıkmıştır. Devlette birden fazla siyasi meşruiyet odağının bulunmaması gerektiği fikri, Osmanlı sultanlarını hem dünyevi hem dini otoritenin temsilcisi konumuna taşımıştır. Nitekim Kanuni Sultan Süleyman döneminde firari bir Abbasi halifesinin öldürülmesi, Osmanlı’nın ikili otoriteye izin vermediğini göstermektedir.²
Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sonrasında halifeliğin Osmanlı’ya geçtiği yönündeki yaygın anlatı, gerçekte çok daha karmaşıktır. Yavuz ve onu takip eden padişahlar uzun süre halife unvanını aktif olarak kullanmamışlardır. Halifelik, ancak 18. yüzyılda Kırım’ın kaybı sırasında Osmanlı’nın diplomatik çıkarlarına hizmet eden bir araç olarak gündeme gelmiştir.³
II. Abdülhamid ve Panislamizm
Halifeliğin Osmanlı siyasetine güçlü şekilde dahil oluşu II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Rusya’nın Panslavizm politikalarına karşı Abdülhamid, Panislamizm’i öne sürmüş, halifelik unvanını Müslüman toplulukları birleştirme aracı olarak kullanmıştır. Bu sayede Osmanlı topraklarındaki Arap halklarının bağlılığı korunmaya çalışılmıştır.⁴
Cumhuriyet Döneminde Halifeliğin Kaldırılması
Saltanatın kaldırılması ile tek adam yönetiminin sona ermesi, toplumsal temsiliyetin artması ve halkın değerinin vurgulanması yeni bir dönemi başlatmıştır. Vahdettin’in tutumu, tek adam yönetiminin tehlikelerini gözler önüne sermiştir. Halifelik ise Cumhuriyet’in ilanından kısa süre sonra, Osmanlı hanedanının ayrıcalıklarını sürdürme ve dış güçlerin içeriden müdahale aracı olma potansiyeli nedeniyle kaldırılmıştır.⁵
Sonuç
Halifelik tarih boyunca dini bir otorite olmaktan ziyade siyasi güçle iç içe geçmiş bir kurum olmuştur. Abbasi halifelerinin Memlüklerin gölgesinde sembolik hale gelmesi, Osmanlı’nın uzun süre bu unvanı kullanmaması ve II. Abdülhamid döneminde yeniden gündeme gelmesi, halifeliğin işlevsel ve tarihsel açıdan süreklilikten ziyade siyasal koşullara bağlı olduğunu göstermektedir. Günümüzde halifelik tartışmalarının yeniden canlanması ise tarihsel bağlamdan kopuk bir şekilde, çoğunlukla ideolojik amaçlarla gündeme getirilmektedir.
Kaynakça
- İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600. London: Phoenix Press, 1997.
- Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Dünyası ve Osmanlılar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
- Zürcher, Erik J. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
- Karpat, Kemal H. Osmanlı’dan Günümüze Ortadoğu’da Halifelik ve Siyaset. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
- Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
¹ İnalcık, The Ottoman Empire, s. 78.
² Faroqhi, Osmanlı Dünyası, s. 115.
³ Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 52.
⁴ Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Halifelik, s. 89.
⁵ Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 210.